Pierwiosnki to typowo wiosenne kwiaty. Już zaczynają kwitnąć. Zwłaszcza te hodowane w ogródkach. Jest ich bardzo wiele gatunków i odmian. Natomiast tych dzikich mamy w Polsce tylko kilka, najwięcej właśnie w Karpatach.

Przede wszystkim rośnie u nas pierwiosnek wyniosły (Primula elatior) i bardzo do niego podobny pierwiosnek lekarski (Primula officinalis). Ten drugi występuje na terenie całej Polski, natomiast pierwiosnek wyniosły głównie na południu naszego kraju, na północy i wschodzie raczej nie rośnie. Różnią się od siebie na pierwszy rzut oka tylko kolorem kwiatów – obydwa żółte, ale w innych odcieniach. Pierwiosnek wyniosły jest jasnożółty, a lekarski złocistożółty, z pomarańczowymi plamkami w gardzieli. Obydwa kwitną w tym samym czasie, chociaż z moich obserwacji wynika, że pierwiosnek lekarski zakwita nieco później. Przynajmniej w Karpatach.

Dwa kolejne, to pierwiosnek łyszczak (Primmula auricula) i pierwiosnek maleńki (Primula minima).

Pierwszy rośnie wyłącznie w Tatrach. Można go już zaobserwować na skałach dolinek reglowych (np. w Dolinie Białego), chociaż występuje także znacznie wyżej (np. na Kopieńcu Wielkim). Rośnie na wapieniu. Kwiaty ma bardzo podobne do pierwiosnka wyniosłego, tak w kształcie, jak i kolorze, natomiast różni się od niego zdecydowanie liśćmi, które są szarozielone i mięsiste. Drugi związany jest z wyższymi partiami Tatr. Występuje także w Karkonoszach. Rośnie od piętra kosodrzewiny po piętro turniowe. Raczej na glebach ubogich w węglan wapnia. Jest malutki, do 5 cm wysokości, o pojedynczo wyrastających, fioletoworóżowych lub purpurowych kwiatach. Kwitnie na przełomie czerwca i lipca.

Kolejny, mój ulubiony, to pierwiosnek omączony (Primula farinosa). O różowoliliowych kwiatach, zebranych w kulisty baldaszek. Jest śliczny, choć malutki. Niestety, rośnie w Polsce tylko na jedynym stanowisku w Beskidzie Sądeckim.

Kiedyś występowały w polskich Karpatach jeszcze dwa: pierwiosnek Hallera albo inaczej pierwiosnek długokwiatowy (Primula halleri) oraz pierwiosnek  bezłodygowy (Primula vulgaris).

Pierwiosnek Hallera występował do lat 60. ubiegłego wieku na jedynym stanowisku w Polsce, w Bieszczadach na Kopie Bukowskiej, ale już od tego czasu nie był obserwowany. Może się jeszcze pojawi. To gatunek górski. Można go ponoć spotkać (bardzo rzadko) w Tatrach Bielskich. No i w Alpach, Karpatach Rumuńskich, Bieszczadach Ukraińskich, na Półwyspie Bałkańskim, w Armenii i Małym Kaukazie. Wyglądem trochę przypomina pierwiosnkę omączoną, chociaż kwiaty ma ciemniejsze, z bardzo długą rurką, stąd zapewne nazwa.

Jeśli idzie o pierwiosnek bezłodygowy, to w polskich Karpatach były podane przez W. Szafera w latach 30. ubiegłego wieku dwa stanowiska (za J.A. Knappem i S. Makowieckim) – w okolicach Cergowej i okolicach Leska. Nikt później nie potwierdził występowania tam tego gatunku. W polskich Karpatach został uznany za gatunek wymarły. Także na Wyżynie Lubelskiej były dwa stanowiska, ale na obu rośliny te także wyginęły. Na jednym z nich zostały reintrodukowane w warunkach zbliżonych do naturalnych (w 2008 roku 5 osobników). P. bezłodygowy różni się wyglądem od innych dziko rosnących pierwiosnków. Z króciutkiej, prawie niezauważalnej łodygi wyrastają na krótkich szypułkach kremowożółte kwiaty. Zakwita najwcześniej ze wszystkich pierwiosnków, bo już w marcu, a czasem nawet wcześniej. Szczególnie lubi luźne, prześwietlone zarośla. Występuje jeszcze dość często na zachodzie i południu Europy, a także w zachodniej części Ameryki Północnej.

Wszystkie występujące w Polsce pierwiosnki są pod ochroną. Wyniosły i lekarski pod ochroną częściową, a pozostałe pod ścisłą.

Bibliografia:

• Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Red. H. Pięknoś-Mirkowa, Z. Mirek. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, 2008 
• Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z.: Rośliny górskie. Warszawa: Multico, 2007