Karpaty to rozległy, najdalej na wschód wysunięty, łańcuch górski w środkowej Europie. Ma kształt łuku długości ok. 1300 km, wygiętego ku północnemu wschodowi. Ciągnie się od granicy austriacko-słowackiej w okolicach Bratysławy do tzw. „Żelaznej Bramy” na pograniczu rumuńsko-serbskim na obszarze ok. 209 tys. km2. Na zachodzie Karpaty łączą się z Alpami, na wschodzie przechodzą w Bałkany. Ich szerokość jest zróżnicowana - od 100 do 500 km. Najwyższym szczytem jest Gerlach(Gierlach). Jego wysokość to 2665 m n. p. m. Średnia wysokość Karpat to ok. 1000 m n. p. m.
Dzielą się na Karpaty Zachodnie, Karpaty Wschodnie i Karpaty Południowe. Zalicza się do nich także Góry Zachodniorumuńskie i Wyżynę Transylwańską.
KARPATY - PODZIAŁ
- Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
- Centralne Karpaty Zachodnie
- Wewnetrzne Karpaty Zachodnie
- Zewnętrzne Karpaty Wschodnie
- Wewnętrzne Karpaty Wschodnie
- Karpaty Południowe
- Góry Zachodniorumuńskie i Wyżyna Transylwańska
Karpaty to młode góry trzeciorzędowe, tzw. alpidy.
Ze względu na polaryzację orogeniczną wyróżniamy w nich dwa pasma – starsze, zwane Karpatami Wewnętrznymi, sfałdowane w górnej kredzie, oraz młodsze, zwane Karpatami Zewnętrznymi lub Fliszowymi, sfałdowane w późnym paleogenie i miocenie. Na granicy Karpat Zewnętrznych i Wewnętrznych jest umiejscowiony Pieniński Pas Skałkowy, fałdowany tak w starszych, jak i młodszych fazach fałdowych.
Karpaty zbudowane są głównie ze skał osadowych (wapieni, piaskowców, łupków), które otaczają szereg krystalicznych trzonów, zbudowanych z granitów i skał metamorficznych.
Występują w nich liczne pasma, oddzielone od siebie głębokimi dolinami, kotlinami i przełęczami. W najwyższych masywach występuje polodowcowa rzeźba górska. Niektóre pasma charakteryzują się też rzeźbą krasową.
Ten łańcuch górski porozcinany jest gęstą siecią dolin rzecznych. Znajdują się w nim źródła Olzy, Wisły, Soły, Skawy, Raby, Dunajca, Wisłoki, Sanu, Dniestru, Orawy, Wagu i wielu innych, mniejszych rzek.
Karpaty charakteryzują się dobrze wykształconą piętrowością klimatyczno-roślinną.
Zachowały się tu także znaczne obszary leśne, chociaż kotliny i dna dolin są dość gęsto zaludnione.
Ponad połowa Karpat (55,%) znajduje się na terenie Rumunii. Na Słowacji jest ok.17,1% tego łańcucha górskiego, ale zajmują one tam ok. 73 % powierzchni kraju - można powiedzieć, że jest to najbardziej karpacki kraj. Do Ukrainy należy ok. 10,3 % Karpat, a fragmenty tych gór znajdują się także na terenie Węgier (4,3%), Austrii (3,2%) i Czech(0,3%).
W Polsce Karpaty zajmują 19,6 tys. km2, co stanowi ok. 9,3 % całej ich powierzchni, a ok. 6% powierzchni naszego kraju. Przebiegają łukiem długości ok. 330 km przez południowo-wschodnią jego część.
W skład Karpat Polskich wchodzi północna część Karpat Zachodnich należąca do Zewnętrznych Karpat Zachodnich, niewielka część Zachodnich Karpat Centralnych oraz najdalej na północ wysunięta część Zewnętrznych Karpat Wschodnich.
Zewnętrzne Karpaty Zachodnie są najbardziej na północ wysuniętą częścią tego łańcucha. Są położne na terenie Polski, Czech i Słowacji. Zbudowane są głównie ze skał osadowych, tzw. fliszu (piaskowce i łupki). Składają się z szeregu pasm górskich, oddzielonych od siebie dolinami kotlinami śródgórskimi. Północna ich część jest niższa i ma charakter pogórza. Przeważają obszarowo na terenie Polski - ok. 81% powierzchni (16 tys. km2). Dzielą się na dwa makroregiony: Beskidy Zachodnie z Babią Górą (1725 m n. p. m.), jako najwyższym wzniesieniem i Pogórze Karpackie.
Centralne Karpaty Zachodnie położone są na terenie Polski i Słowacji, stanowią środkową część Karpat Zachodnich. Charakteryzują się bardzo złożoną budową geologiczną; występuje tu szereg członów krystalicznych, zbudowanych ze skał magmowych i metamorficznych, otoczonych skałami osadowymi (wapienie, dolomity, piaskowce, margle, łupki).
Składają się z kilku pasm górskich, oddzielonych od siebie głębokimi i rozległymi dolinami. Wysokości bezwzględne dochodzą do 2655 m n. p. m. (Gerlach), co m. in. jest powodem występowania bardzo dobrze wykształconych pięter klimatyczno-roślinnych. Wyższe partie gór charakteryzują się polodowcową rzeźbą alpejską. Występuje tu gęsta sieć potoków , a w dnach kotłów i cyrków polodowcowych wytworzyły się jeziora polodowcowe.
Centralne Karpaty Zachodnie należące do Polski są bardzo małe – zajmują ok. 6% powierzchni (1,1 tys. km2). Wyróżniamy tu wyróżniamy dwa makroregiony: Tatry, z najwyższym szczytem Rysami (2499 m n. p. m.) oraz Podhale. Charakteryzują się urozmaiconą tektoniką i mozaikową rzeźbą.
Zewnętrzne Karpaty Wschodnie występują na obszarze Polski, Ukrainy, Słowacji i Rumunii. Są zbudowane ze skał fliszowych (piaskowce i łupki). Składają się z szeregu pasm o wysokości dochodzącej do 2058 m. n. p. m. (Howerla w Czarnogórze), oddzielonych głębokimi dolinami i nisko położonymi przełęczami. Charakteryzują się rusztowym układem grzbietów, do którego nawiązuje kratowy układ sieci rzecznej. Występuje tu inny niż w Karpatach Zachodnich układ pięter roślinności – brak jest regla górnego, a powyżej pasma karłowatych buków występuje piętro roślinności zwane połoninami.
Część Karpat Wschodnich (Zewnętrzne Karpaty Wschodnie) znajdujących się na terenie Polski to wysunięta najdalej na północny wschód ich część. Obejmuje ok. 13% pow. (ok. 2,5 tys. km2). Najwyższy szczyt to Tarnica (1346 m n.p.m.).
W polskiej części Karpat spotykamy cztery podstawowe typy rzeźby. Pierwszy to typ den dolin i kotlin, charakterystyczny dla dolin dużych rzek karpackich i kotlin śródgórskich (Żywieckiej, Sądeckiej). Obejmuje równiny terasowe, niskie wzgórza i pagórki. Drugi to typ rzeźby podgórskiej z szerokimi i wyrównanymi garbami, wypukło wklęsłymi stokami oraz płaskodennymi i nieckowatymi dolinami, charakterystyczny dla pogórzy karpackich (Pogórze Śląskie, Dynowskie, Ciężkowickie). Trzecim typem jest typ rzeźby nisko- i średniogórskiej, występujący w Beskidzie Nikim, Bieszczadach, Pieninach, Beskidzie Śląskim i Żywieckim, który charakteryzuje się różnicami wysokości od 300 do 500 m i stromymi stokami. I wreszcie typ rzeźby wysokogórskiej, z wysokościami względnymi dochodzącymi do 800 i więcej metrów, wąskimi i skalistymi grzbietami, stromymi stokami i ścianami skalnymi. Występuje on w Tatrach i na Babiej Górze.
W wielu częściach Beskidów, a także w Bieszczadach przenikają się różne typy rzeźby.
Gęstość sieci rzecznej jest duża. Najpiękniejszą doliną rzeczą jest, cieszący się dużą sławą, przełom Dunajca. Do osobliwości należą wielkie tatrzańskie wywierzyska, wyprowadzające wody z systemów jaskiń oraz wodospady (Wielka Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza, Siklawica). Odmienny typ wód przedstawiają cieplice (np. Jaszczurówka, o stałej temperaturze +180, Antałówka+ 340). Jeziora występują głównie w Tatrach, zwłaszcza Wysokich. Stanowią szczególny akcent krajobrazowy. Powstały w kotłach polodowcowych. Najpiękniejsze to Morskie Oko, Staw Smreczyński, Czarny Staw, Czarny Staw Gąsienicowy i jeziora w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. W Karpatach Fliszowych naturalnych jezior jezior jest niewiele. Do największych należą Jeziorka Duszatyńskie w Bieszczadach, Jezioro Iwanowskie w Gorcach oraz Mokry Stawek na Babiej Górze. Liczne są natomiast sztuczne jeziora (Rożnowskie, Solińskie, Żywieckie, Międzybrodzkie, Czorsztyńskie).
Cennym bogactwem są wody mineralne, występujące wszędzie poza Tatrami (solanki, szczawy i wody siarkowodorowe).
Wykształciły się tu różne typy środowisk przyrodniczych: leśne, łąkowe, torfowiska, wodne, kserotermiczne, speleologiczne, skalne, uprawowe i inne.
Występują tu klasyczne piętra roślinności: piętro pogórza, regiel dolny i górny, piętro kosodrzewiny, halne i turniowe.
Znaczne obszary, zwłaszcza w piętrach reglowych porośnięte są lasami, które zajmują około 40% powierzchni. Największe kompleksy leśne występują w Beskidzie Śląskim, Żywieckim, Małym, Gorcach, Beskidzie Sądeckim, we wschodniej części Beskidu Niskiego, Bieszczadach i na Pogórzu Dynowskim. Przeważają drzewostany mieszane świerkowo-jodłowo-bukowe.
Znajduje się tu 6 parków narodowych: Babiogórski, Bieszczadzki, Gorczański, Magurski, Pieniński i Tatrzański. Wiele jest rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i pomników przyrody. Część z nich została włączona do programu Natura 2000.
- Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Red. J. Warszyńska. Kraków; Uniwersytet Jagielloński, 1995
- Karpaty. W: Encyklopedia geograficzna świata. T. 10: Polska. Kraków: OPRES, 1997. S. 140-142
- Janiec R.: Karpaty. W: Góry Polskie. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Baturo, [199?]. S. 75-76
- Kondracki J.: Karpaty. Warszawa: WSiP, 1989