Karpackie rusałki

Rodzina rusałkowatych (Nymphalidae) jest bardzo duża. Na całym świecie jest ich około 6000 gatunków, w Europie 217, a w Polsce znaleziono 75. Trzy spośród nich wymarły, a trzy zalatują na teren naszego kraju nieregularnie w dużych odstępach czasu. Ich gąsienice są kolczaste albo owłosione.

Są to motyle dzienne. Ich cechą rozpoznawczą jest obecność rowków na spodniej stronie czułków, a także redukcja przednich odnóży, przez co zatraciły funkcje kroczne.

Wśród rusałkowatych, występujących w Polsce są: rusałki, przeplatki, dostojki i mieniaki.

Rusałki występujące w Polsce (także w Karpatach) to:

Rusałka admirał (Vanessa atalanta) 

Rusałka żałobnik (Nymphalis antiopa)

 Rusałka osetnik (Vanessa cardui, syn. Cynthia cardui) 

Rusałka pawik (Aglais io)

Rusałka ceik (Polygonia c-album)

Rusałka kratkowiec (Araschnia levana)

Rusałka pokrzywnik (Aglais urticae)

Rusałka drzewoszek (Nymphalis xanthomelas)

Rusałka wierzbowiec (Nymphalis polychloros

Występowała u nas jeszcze Rusałka laik (Nymphalis vaualbum), ale od poł. ubiegłego wieku ten motyl nie był notowany na terytorium naszego kraju.

Rusałka admirał (Vanessa atalanta) 

Występuje bardzo często w całej Polsce. Jest motylem wędrownym. Na początku maja przylatuje do nas z południa, gdzie zimuje. Czasem zostaje na zimę. Występuje zarówno w lesie, jak i w przydomowych ogródkach, a nawet w mieście. Można go spotkać na sadźcu konopiastym, ostrożeniach: warzywnym i polnym, nawłoci późnej, jeżynie fałdowanej. W ogrodach przyciągają go budleje Davida, aksamitki i astry nowobelgijskie. Lubi także sok ze sfermentowanych owoców i soki wyciekające z uszkodzonych drzew. 

To spory motyl, pięknie ubarwiony. Rozpiętość ciemnobrązowych, prawie czarnych skrzydeł to 5,5-6,5 cm. Na przedniej ich parze ma czerwoną przepaskę i białe plamki. Na dolnej czerwony pasek brzegowy z czarnymi plamkami. Spodnia strona skrzydeł brązowo-żółta.

Corocznie pojawiają się dwa pokolenia tego motyla, a w cieplejsze i dłuższe lata nawet trzy. Samica składa jaja pojedynczo. Gąsienice można spotkać na pokrzywach. Po zakończeniu żerowania gąsienica zwykle opuszcza roślinę żywicielską, chociaż zdarza się, że pozostaje i się także tam przepoczwarza. Jednak głównie robi to na murach domów, na płotach i innych drewnianych konstrukcjach, a nawet pod kamieniami.

 Rusałka żałobnik (Nymphalis antiopa)

Występuje w całej Polsce. Raczej pojedynczo. Można go spotkać na nasłonecznionych skrajach lasów liściastych, na leśnych drogach i polanach, zwłaszcza w lasach łęgowych i brzezinach. Wiosną na kwiatach wierzby iwy lub tarniny, ale później raczej nie odwiedza kwiatów. Woli posilać się sokiem wypływającym ze zranionych lub ściętych drzew, a także sfermentowanych owoców, zwłaszcza śliwek.

Największa z naszych rusałek. Rozpiętość skrzydeł 6,5-7 cm. Wierzch czarnowiśniowy z czarną przepaską z niebieskimi plamkami oraz szeroką żółtą obwódką, czarno przyprószoną na ząbkach. Spód szaroczarny z czarnym prążkowaniem i szeroką, białawą obwódką. 

Występuje w jednym pokoleniu. Samica składa jaja w zwartych, pierścieniowatych złożach na cienkich gałązkach. W takim skupisku może być nawet do 100 jaj. Gąsienice żyją głównie na brzozach. Początkowo gromadnie w gniazdach utworzonych z liści. W ostatnim stadium rozchodzą się i żyją samotnie. Przepoczwarzają się najczęściej na gałęziach lub pniach drzew. Dorosłe motyle pojawiają się najczęściej w połowie lipca i są wtedy najpiękniejsze. Osobniki spotykane wiosną, po przezimowaniu, często są mniej efektowne - wyblakłe i o nieco uszkodzonych skrzydełkach

Rusałka osetnik (Vanessa cardui, syn. Cynthia cardui) 

Występuje w całej Polsce. Jest motylem wędrownym, przylatuje do nas na początku maja z południa. Spotkać go można na polach, miedzach, ugorach, terenach ruderalnych, ale także w ogrodach, a nawet w mieście. Odżywia się nektarem kwiatów, m.in. koniczyny łąkowej, czarcikęsu łąkowego, świerzbnicy polnej, sadźca konopiastego. Żywi się też sokiem z drzew i przejrzałych owoców. 

Skrzydła o rozpiętości 5,5-6 cm, pomarańczowe z czarnym rysunkiem i białymi plamkami. Na przednim skrzydle w okolicy wierzchołka podłużna, biała plama, a po jej zewnętrznej stronie cztery mniejsze, okrągławe. Na tylnym skrzydle wzdłuż zewnętrznego brzegu szereg czterech okrągławych, czarnych plamek.

Jaja składane są pojedynczo, z reguły na wierzchu liści rośliny żywicielskiej. Gąsienice żerują na ostach i ostrożeniach, żmijowcu zwyczajnym, ostrzeniu pospolitym, łopianie większym i popłochu pospolitym. W górach spotyka się je na dziewięćsile bezłodygowym. Przepoczwarza się w pobliżu, rzadko na roślinie żywicielskiej.

Motyle z drugiego pokolenia odlatują na zimę na południe Europy i do północnej Afryki. Wiosną przylatuje do nas nowe pokolenie.

Rusałka pawik (Aglais io)

Występuje pospolicie w całej Polsce. Jest jednym z najczęściej spotykanych u nas motyli. Występuje na polanach i skrajach lasów, w ogrodach i sadach, na nieużytkach. Wiosną motyle można spotkać na kwiatach wierzb, podbiału pospolitego i mniszka pospolitego. Także na kwiatach śliw. Latem głównie na kwiatach ostrożeni, ostów, chabra łąkowego czy sadźca konopiastego. Lubi także sok z przejrzałych owoców. 

Rozpiętość skrzydeł 5-5,5 cm. Łatwy do odróżnienia od innych gatunków – czerwonopomarańczowy, ma na każdym skrzydełku duże, kolorowe plamy, te na górnych przypominają pawie oczka.

Występuje zazwyczaj w dwóch pokoleniach. Samica składa jaja na spodnie stronie liści pokrzywy zwyczajnej lub chmielu zwyczajnego w dużych pakietach (60-100 sztuk). Gąsienice żerują gromadnie, dopiero pod koniec wzrostu pojedynczo. Potem oddalają się na odległość kilkunastu metrów od rośliny żywicielskiej – przepoczwarzają się w szczelinach drzew, murów, na płotach, pod kamieniami.

Motyle z drugiego pokolenia zimują bardzo często w zabudowaniach – szopach, strychach, szałasach, garażach.

Rusałka ceik (Polygonia c-album)

W Polsce na całym obszarze, w Tatrach do wysokości 1200 metrów. Głównie na polanach i drogach śródleśnych, także w ogrodach i miejscach ruderalnych. Motyla można spotkać na zranionych gałązkach drzew i przejrzałych owocach. Odwiedza też kwiaty, m.in. sadziec konopiasty, czarcikęs łąkowy, mydlnicę lekarską, głowienkę pospolitą, wrzos pospolity czy różne gatunki ostrożeni. Wiosną można go zaobserwować na kwiatach wierzb oraz na kwiatach wawrzynka wilczełyko. Żywi się również płynami wysysanymi z gnijących odchodów i padliny. 

Rozpiętość skrzydeł 4,5-5 cm. Są silnie powycinane. Rdzawe, z brunatnymi i czarnymi plamkami. Motyle pokolenia letniego różnią się kolorystyką od pokolenia zimującego. Są jaśniej i mniej kontrastowo ubarwione. Zwłaszcza widać to na spodniej stronie skrzydeł.

Pojawia się w dwóch pokoleniach. Drugie pokolenie zimuje i potem można je spotkać wczesną wiosną, a następnie od sierpnia do późnej jesieni. Samica składa jaja pojedynczo. Gąsienice żerują na wierzbie iwie, leszczynie pospolitej, pokrzywie zwyczajnej, chmielu zwyczajnym, na wiązach, a także na porzeczce czerwonej i agreście. Gąsienica przepoczwarza się na rodzinie żywicielskiej lub w jej pobliżu. Zimuje dorosły motyl.

Rusałka kratkowiec (Araschnia levana) 

W Polce pospolity na terenie całego kraju. Występuje na przyleśnych polanach i w wilgotnych lasach liściastych i mieszanych. Także w zaniedbanych parkach i miejscach ruderalnych. Motyle wiosną można zaobserwować na wierzbie iwie, podbiale pospolitym, mniszku lekarskim, wilczomleczu sosnce i kwiatach śliw. Latem odwiedzają rośliny baldaszkowate – dzięgiel leśny, trybulę leśną, barszcz pospolity i marchew zwyczajną. Można je także spotka na sadźcu konopiastym, ostrożeniach: polnym i błotnym, świerzbnicy polnej i nawłoci późnej.

Rozpiętość skrzydeł 3-3,5 cm. Gatunek cechuje wyraźny dymorfizm sezonowy w ubarwieniu. U pierwszego pokolenia tło skrzydeł rudopamarańczowe, z czarnym deseniem. U drugiego pokolenia skrzydła są czarne z białą lub żółtawą przepaską i kilkoma białymi kropkami na przednim skrzydle, a czerwonawymi liniami na tylnym skrzydle. W ostatnim, trzecim pokoleniu pojawiają się osobniki łączące oba typy ubarwienia.

Występuje w dwóch, a nawet czasem w trzech pokoleniach. Gąsienice żerują na pokrzywie zwyczajnej. Jaja są składane na odwrocie liści w postaci charakterystycznych kolumn, złożonych z 5-15 sztuk. Gąsienice żyją gromadnie, w luźnym oprzędzie, potem się rozpraszają. Poczwarka zimuje na roślinie żywicielskiej.

Rusałka pokrzywnik (Aglais urticae)

W Polce pospolicie na terenie całego kraju. Można go spotkać wszędzie, tak w lesie, jak i na terenach otwartych. Także w mieście i miejscach ruderalnych. Motyle można obserwować wiosną na wierzbie iwie, a latem na ostrożeniu polnym, sadźcu konopiastym, chabrze łąkowym, świerzbnicy łąkowej, koniczynie łąkowej oraz na innych kwiatach w kolorze fioletowym, żółtym i białym. Natomiast nie są zainteresowane sokiem z dojrzałych owoców, w przeciwieństwie do innych rusałek.

Rozpiętość skrzydeł 4-5 cm. Wierzch skrzydeł ceglastoczerwony. Zewnętrzne brzegi skrzydeł z niewielkimi ząbkami. Na przednim skrzydle wzdłuż górnego brzegu znajdują się czarne i żółte kanciaste plamy. Przy wierzchołku skrzydła biała plamka. Wzdłuż zewnętrznego brzegu wąska, ciemna obwódka z drobnymi, niebieskimi plamkami. Nasada tylnego skrzydła ciemnobrunatna, ciemna obwódka szersza, a niebieskie plamki większe.

Występuje w dwóch pokoleniach. Jaja są składane w grudkowatych złożach liczących 40-60 sztuk, na odwrocie liści. Gąsienica żeruje na pokrzywie zwyczajnej.  Przepoczwarza się z dala od rośliny żywicielskiej, często na płotach lub murach, rzadko na roślinach. Zimują motyle. Zwykle w nieogrzewanych pomieszczeniach – strychach i altanach. Często w jaskiniach.

Rusałka drzewoszek (Nymphalis xanthomelas)

W Polsce na terenie całego kraju, ale zdecydowanie częściej w południowej i wschodniej części. Spotykany o wiele rzadziej od wymienionych wcześniej rusałek. Najprawdopodobniej nie tworzy u nas osiadłych populacji, a jedynie kolonizuje niektóre obszary na krótko, a potem na jakiś czas znika. Można go spotkać w lasach liściastych i mieszanych, zwłaszcza w dolinach rzeka także na obrzeżach torfowisk niskich. Motyle żywią się sokiem ze zranionych drzew lub gnijących owoców. Nie gardzą też padliną. Rzadko odwiedzają kwiaty.

Rozpiętość skrzydeł 5,5-6 cm. Bardzo podobny do rusałki pokrzywnika. Wcięcie w zewnętrznym brzegu przedniego skrzydła głębsze, a ząbek na tylnym skrzydle dłuższy. Tło skrzydeł nieco ciemniejsze, ceglastoczerwone. Czarna, niebiesko kreskowana obwódka zewnętrzna szeroka. Na przednim skrzydle półksiężycowa biaława plamka w okolicy wierzchołka. Na tylnym skrzydle czarna plama. Nogi jaśniejsze od tułowia, żółtawe.

Pojawia się w jednym pokoleniu. Gąsienice żerują na różnych wierzbach. Młode żyją gromadnie w oprzędzie między liśćmi, starsze bez oprzędu, ale nadal w grupie. Rozpraszają się dopiero po zakończeniu żerowania. Przepoczwarzają się na gałązkach lub pniach drzew. Jaja składane są na cienkich gałązkach w zwartych, pierścieniowatych złożach, liczących od kilkudziesięciu do kilkuset sztuk.

Rusałka wierzbowiec (Nymphalis polychloros

W Polsce spotykany na terenie całego kraju, ale nie jest pospolity. Można go zobaczyć w lasach liściastych i mieszanych, parkach oraz zaniedbanych sadach. Motyle żywią się sokiem ze zranionych drzew, odchodami zwierząt oraz padliną. Wiosną można je także spotkać na wierzbie iwie, różnych gatunkach śliw i mniszku pospolitym.

Rozpiętość skrzydeł 5,5-6 cm. Bardzo podobny do rusałek: pokrzywnika i drzewoszka. Brzeg skrzydeł zębaty, wcięcie w zewnętrznym brzegu przedniego skrzydła, jak i ząbek na tylnym skrzydle mniejsze niż u rusałki drzewoszka. Tło wierzchu skrzydeł rude. Czarna, niebiesko kreskowana obwódka dość wąska. Na przednim skrzydle żółta półksiężycowata plamka w okolicy wierzchołka. Czarna plamka u nasady tylnego skrzydła rozmyta. Nogi koloru tułowia.

Pojawia się w jednym pokoleniu. Jaja składane w zwartych, pierścieniowatych złożach wysoko nad ziemią po 20 – 60 sztuk, czasem większych. Gąsienice żerują na wierzbie iwie, topoli osice, wiązie górskim i drzewach owocowych. Żyją gromadnie, rozpraszają się po okresie żerowania w poszukiwaniu miejsca do przepoczwarzenia się. 

Źródło:

Buszko J., Masłowski J.: Motyle dzienne Polski. Nowy Sącz: Wydawnictwo "Koliber", 2008

Bellman H.: Owady. Warszawa: MULTICO, 2007